Hér er ritgerð, eða öllu heldur rannsóknarvinna, úr Ísl303. Mér finnst gaman að skella þeim hér svona til að fylla inní, og máski til að fræða fáfróðan pöpulinn. Fékk heila 9.0 í einkunn fyrir hana. Magnað.
Virðing (virðing, -ar, -ar KV 1 mat, það að meta til verðs. 2 álit, heiður; það að virða: njóta v-ar, sýna e-m v-u, bera v-u fyrir e-m)
og
Sæmd (Sæmd, -ar, -ir KV 1 heiður, sómi, virðing: hafa s. af e-u, vera til s-ar. 2 laun. 3 FT s-ir bætur, skaðabætur.)
Formáli
Gluggað í nokkrar bækur, verið í djúpum pælingum víðsvegar um bæinn, á heimilinu, í kaffihúsi, í skólanum, á klósettinu. Byrjaði af alvöru að vinna í þessu 8. nóv 2004, og hef verið að grúska í þessu alla daga síðan. Sú vinna sem hefur farið í þessa smíð er að mestu þungir þankar, heimspekilegar vangaveltur og mikið af lestri. Sú bók sem hvað hjálpaði mér mest er Samræður við söguöld eftir Véstein Ólason, en þar er farið víða um bæði ritun og frágang Íslendinga sagna, einnig eru nokkrir atburðir í ýsmum sögum krufið.
Mestum hluta af tímanum hef ég eytt uppí rúmi kafandi ofaní bók, punkta niður nokkrar smáglósur og merkja við athyglisverðar blaðsíður. Síðan hefur framkvæmdahlutinn að mestu verið unninn í skólanum.
Í þessarri rannsókn verður reynt að fara ofaní kjölin á hugtökum er kallast virðing og sæmd. Það verður aðallega styðst við tvær Íslendingasögur, Hrafnkels saga Freysgoða og Brennu-Njáls saga, auk vitneskju úr fræðibókum.
Ég verð nú að viðurkenna það að þetta er afar erfitt efni til að kryfja, “hvað er sæmd?”, og er álíka þess að spurja “hvað er hamingja?”, því sæmd er afar afstætt hugtak, sérstaklega í Íslendingasögum. En einsog með hamingju þá er hægt að svara þessu á ansi marga vegu. Hamingja er tiltekin vellíðun yfir lífsvenjum, hlutum og gildum, og aukin hamingja gæti falist í góðri sæmd og virðingu frá vinum, vandamönnum og nágrönnum.
Að skilgreina hugtök á borð við sæmd og virðingu hefur reynst heldur snúið. Þetta eru hugtök sem samkvæmt íslensku orðabókinni þýða það nákvæmlega sama; sæmd er virðing og virðing er sæmd. En þó svo að það þýði það sama í dag, þá er samt spurning hvort það hafði mismunandi merkingu á þjóðveldisöld. Hvað fólst í virðingu á þjóðveldisöld og hvers vegna var fólk tilbúið að vega hvern þann sem hóf aðför að sæmdinni? Hvað var virðingarvert og hvað var vanvirðing? Er sæmd og virðing það sama? Er mikil virðing fólginn í að drepa? Var sæmdinn eftirsótt, eða fengu menn það óumbeðnir? Þessum spurningum auk annara mun ég reyna svara og skilgreina nokkur hugtök sem var hugsanlega viðloðið við virðingu og sæmd.
Gluggað í nokkrar bækur, verið í djúpum pælingum víðsvegar um bæinn, á heimilinu, í kaffihúsi, í skólanum, á klósettinu. Byrjaði af alvöru að vinna í þessu 8. nóv 2004, og hef verið að grúska í þessu alla daga síðan. Sú vinna sem hefur farið í þessa smíð er að mestu þungir þankar, heimspekilegar vangaveltur og mikið af lestri. Sú bók sem hvað hjálpaði mér mest er Samræður við söguöld eftir Véstein Ólason, en þar er farið víða um bæði ritun og frágang Íslendinga sagna, einnig eru nokkrir atburðir í ýsmum sögum krufið.
Mestum hluta af tímanum hef ég eytt uppí rúmi kafandi ofaní bók, punkta niður nokkrar smáglósur og merkja við athyglisverðar blaðsíður. Síðan hefur framkvæmdahlutinn að mestu verið unninn í skólanum.
Í þessarri rannsókn verður reynt að fara ofaní kjölin á hugtökum er kallast virðing og sæmd. Það verður aðallega styðst við tvær Íslendingasögur, Hrafnkels saga Freysgoða og Brennu-Njáls saga, auk vitneskju úr fræðibókum.
Ég verð nú að viðurkenna það að þetta er afar erfitt efni til að kryfja, “hvað er sæmd?”, og er álíka þess að spurja “hvað er hamingja?”, því sæmd er afar afstætt hugtak, sérstaklega í Íslendingasögum. En einsog með hamingju þá er hægt að svara þessu á ansi marga vegu. Hamingja er tiltekin vellíðun yfir lífsvenjum, hlutum og gildum, og aukin hamingja gæti falist í góðri sæmd og virðingu frá vinum, vandamönnum og nágrönnum.
Að skilgreina hugtök á borð við sæmd og virðingu hefur reynst heldur snúið. Þetta eru hugtök sem samkvæmt íslensku orðabókinni þýða það nákvæmlega sama; sæmd er virðing og virðing er sæmd. En þó svo að það þýði það sama í dag, þá er samt spurning hvort það hafði mismunandi merkingu á þjóðveldisöld. Hvað fólst í virðingu á þjóðveldisöld og hvers vegna var fólk tilbúið að vega hvern þann sem hóf aðför að sæmdinni? Hvað var virðingarvert og hvað var vanvirðing? Er sæmd og virðing það sama? Er mikil virðing fólginn í að drepa? Var sæmdinn eftirsótt, eða fengu menn það óumbeðnir? Þessum spurningum auk annara mun ég reyna svara og skilgreina nokkur hugtök sem var hugsanlega viðloðið við virðingu og sæmd.
Mikilvægi orðana
· Sagan skráð
Vésteinn Ólason og Hermann Pálsson benda á að orðanotkun var afar sparleg en mikilvæg í Íslendingasögum. Enginn orð voru notuð í hálfkæringi, ólíkt nútímahöfundum. Sömu orðin og orðasamsetningar voru notuð aftur og aftur, og ekkert óeðlilegt að sjá sömu orðin 2-3 sinnum í sömu línu. En þetta á samt ekki við þetta tiltekna viðfangsefni.
Orðaforðinn sem notaður var í Íslendingasögum er frekar lítill ef miðað er við fjölda orða í íslenskum bókmenntum nú til dags, og farið var sparlega með stóru orðin (V.Ó, 1998:87-88 og H.P. 1966:28). En lítill orðafjöldi þýðir að mörg orð höfðu meiri merkingu, og gátu jafnvel þýtt margt. Sem stutt og laggott dæmi má nefna orðið “hlaup”, síðan fer það eftir í hvaða sambandi þú notar það, en getur þýtt íþrótt, minnkar eða hjaðnar (jöklahlaup), eftirréttur eða viðbrögð “ekki láta e-ð hlaupa með þig í gönur”.
Orðaval var mjög mikilvægt, enda notuðust höfundar við afar vandmeðfarna vöru til að skrá niður sögurnar. Það var ekkert “copy/paste”, “delete” eða “backspace”, tip-ex eða 1000 blöð í pakka frá Odda, heldur skinnpjötlur sem tók langan tíma að verka og voru notaðar til hins ýtrasta.
· Orðasenna
Einnig má áætla útfrá þessum sögum að hvers kyns óhróður og dylgjur sem farið var um einhvern tiltekinn einstakling, t.a.m. Gunnar þegar Skammkell segjir að hann hafi farið að gráta þegar Otkell rakst á hann, er bein árás á sæmdina, enda verið að ljúga um atvikið. Það sem fólk sagði var ekki síður mikilvægt og það sem var skrifað. Bein lygi gæti leitt til skjóts dauðdaga.
En orðasennur og óhróður er lýsandi fyrir því hvað orð höfðu mikla merkingu, ef þú kallar einhvern í dag “helvítis homma!” er ekkert víst að viðkomandi muni móðgast, enda er enginn sérstök merking í þessum orðum, nema grín. Hvers kyns bölv og uppnefni í dag eru einfaldlega sárasaklaus, enda notað oft af litlu tilefni og oftast í háði.
En ef þú hefði verið uppi á þjóðveldisöld og kallað einhvern “helvítis homma!” þá er næsta víst að viðkomandi hefði sármóðgast og gramist þessi orð og líklegt að hann hefði tuskað þig alvarlega til. Orðasenna Skarphéðins og Flosa er gott dæmi þegar bæturnar eru borgaðar á Þingvöllum fyrir víg Höskulds Hvítanesgoða, þegar hann segjir að Flosi lætur ríða sér í saurgatið. Þetta atvik, í bland við bótana og slæðuna var dropinn sem fyllti mælinn og leiddi til aðförina að Bergþórshvoli.
· Sagan skráð
Vésteinn Ólason og Hermann Pálsson benda á að orðanotkun var afar sparleg en mikilvæg í Íslendingasögum. Enginn orð voru notuð í hálfkæringi, ólíkt nútímahöfundum. Sömu orðin og orðasamsetningar voru notuð aftur og aftur, og ekkert óeðlilegt að sjá sömu orðin 2-3 sinnum í sömu línu. En þetta á samt ekki við þetta tiltekna viðfangsefni.
Orðaforðinn sem notaður var í Íslendingasögum er frekar lítill ef miðað er við fjölda orða í íslenskum bókmenntum nú til dags, og farið var sparlega með stóru orðin (V.Ó, 1998:87-88 og H.P. 1966:28). En lítill orðafjöldi þýðir að mörg orð höfðu meiri merkingu, og gátu jafnvel þýtt margt. Sem stutt og laggott dæmi má nefna orðið “hlaup”, síðan fer það eftir í hvaða sambandi þú notar það, en getur þýtt íþrótt, minnkar eða hjaðnar (jöklahlaup), eftirréttur eða viðbrögð “ekki láta e-ð hlaupa með þig í gönur”.
Orðaval var mjög mikilvægt, enda notuðust höfundar við afar vandmeðfarna vöru til að skrá niður sögurnar. Það var ekkert “copy/paste”, “delete” eða “backspace”, tip-ex eða 1000 blöð í pakka frá Odda, heldur skinnpjötlur sem tók langan tíma að verka og voru notaðar til hins ýtrasta.
· Orðasenna
Einnig má áætla útfrá þessum sögum að hvers kyns óhróður og dylgjur sem farið var um einhvern tiltekinn einstakling, t.a.m. Gunnar þegar Skammkell segjir að hann hafi farið að gráta þegar Otkell rakst á hann, er bein árás á sæmdina, enda verið að ljúga um atvikið. Það sem fólk sagði var ekki síður mikilvægt og það sem var skrifað. Bein lygi gæti leitt til skjóts dauðdaga.
En orðasennur og óhróður er lýsandi fyrir því hvað orð höfðu mikla merkingu, ef þú kallar einhvern í dag “helvítis homma!” er ekkert víst að viðkomandi muni móðgast, enda er enginn sérstök merking í þessum orðum, nema grín. Hvers kyns bölv og uppnefni í dag eru einfaldlega sárasaklaus, enda notað oft af litlu tilefni og oftast í háði.
En ef þú hefði verið uppi á þjóðveldisöld og kallað einhvern “helvítis homma!” þá er næsta víst að viðkomandi hefði sármóðgast og gramist þessi orð og líklegt að hann hefði tuskað þig alvarlega til. Orðasenna Skarphéðins og Flosa er gott dæmi þegar bæturnar eru borgaðar á Þingvöllum fyrir víg Höskulds Hvítanesgoða, þegar hann segjir að Flosi lætur ríða sér í saurgatið. Þetta atvik, í bland við bótana og slæðuna var dropinn sem fyllti mælinn og leiddi til aðförina að Bergþórshvoli.
Gildi
Á landnámsöld og út þjóðveldisöldina var sæmd og virðing án efa talin eftirsóttastu gildi á Íslandi. Þú varst ekki maður með mönnum nema að þú hefðir einhverja virðingu og sæmd. Þú gast verið bláfátækur kotbóndi giftur ljótri konu, með örfáar rollur, einn vinnumann og lélegan hest, haft sæmd en enga virðingu, máski útaf því þú varst orðheldinn, örlátur og ráðagóður. Á móti gastu verið ríkur höfðingji, með gullfallega konu af góðum ættum, risastórt bú, marga vinnumenn og ambáttir, nóg af góðum hestum en samt haft enga sæmd en nóg af virðingu frá búendum, ef til vill því þú varst hrokafullur eða bætti engum manni sem þú varðst að bana.
Sæmdina fékkstu með réttri breytni, með örlæti, hermennsku, visku, svo eitthvað sé nefnt og ef þú fylgdir lögum og reglum, sem landar þínir á þingi hafa samþykkt. En ef þú sveikst þína vini, þína nánustu, sýndir öðrum mönnum og ættum vanvirðingu, þá gátu þeir litið á það sem beina árás á sæmd sína og ættar, og þá gat runnið kalt vatn milli skinns og hörunds, afleiðingarnar gætu verið annaðhvort að leita réttar síns á alþingi, heimta skaðabætur fyrir óhróður, jafnvel þó þú fengir greiddar bætur, þá mundirðu kannski hefna þrátt fyrir bæturnar, því orðin gátu stungið ekki síður en sverðið.
Sæmdartilfinning er afar mikilvægt hugtak í Íslendingasögum, en andstæða þess er hefndarskyldan (V.Ó. 1998: ). Ef einhverjum bónda, höfðingja eða goða fannst vera vegið að sæmd sinni og fjölskyldu, þá var útkoman ætíð sú að sá einstaklingur mundi endurheimta sæmd sína annaðhvort á alþingi eða með hefnd, þ.e. að vegaa þann sem vó að sæmdinni.
Sá sem hafði góða sæmd var líka hlaðinn öðrum góðum gildum og hlutum, t.a.m. drengskapur, ráðagóður, vígafimur, auðugur, auk þess hafa framkvæmt verðuga hluti, einsog að fara í víking (utanlandsferðir), hitt nafntogaða menn, konunga, jarla, bjargað einstaklingi og þar af leiðandi ætt frá ævarandi skömm og óvirðingu, með því til dæmis að verja eða sækja mál þeirra til alþingis. Dæmi um einstaklinga með mikla sæmd og virðingu eru til dæmis Gunnar Hámundarsson (vígafimur, utanlandsferðir, auðugur o.fl.), Njáll Þorgeirsson (ráðagóður, auðugur), þeir sem eru með litla sæmd en ágæta virðingu, Hrafnkell Freysgoði og Mörður Valgarðsson. En Mörður fyrirgerir sæmdina fyrir skjótum gróða (V.Ó. 1993: 70-71).
Á landnámsöld og út þjóðveldisöldina var sæmd og virðing án efa talin eftirsóttastu gildi á Íslandi. Þú varst ekki maður með mönnum nema að þú hefðir einhverja virðingu og sæmd. Þú gast verið bláfátækur kotbóndi giftur ljótri konu, með örfáar rollur, einn vinnumann og lélegan hest, haft sæmd en enga virðingu, máski útaf því þú varst orðheldinn, örlátur og ráðagóður. Á móti gastu verið ríkur höfðingji, með gullfallega konu af góðum ættum, risastórt bú, marga vinnumenn og ambáttir, nóg af góðum hestum en samt haft enga sæmd en nóg af virðingu frá búendum, ef til vill því þú varst hrokafullur eða bætti engum manni sem þú varðst að bana.
Sæmdina fékkstu með réttri breytni, með örlæti, hermennsku, visku, svo eitthvað sé nefnt og ef þú fylgdir lögum og reglum, sem landar þínir á þingi hafa samþykkt. En ef þú sveikst þína vini, þína nánustu, sýndir öðrum mönnum og ættum vanvirðingu, þá gátu þeir litið á það sem beina árás á sæmd sína og ættar, og þá gat runnið kalt vatn milli skinns og hörunds, afleiðingarnar gætu verið annaðhvort að leita réttar síns á alþingi, heimta skaðabætur fyrir óhróður, jafnvel þó þú fengir greiddar bætur, þá mundirðu kannski hefna þrátt fyrir bæturnar, því orðin gátu stungið ekki síður en sverðið.
Sæmdartilfinning er afar mikilvægt hugtak í Íslendingasögum, en andstæða þess er hefndarskyldan (V.Ó. 1998: ). Ef einhverjum bónda, höfðingja eða goða fannst vera vegið að sæmd sinni og fjölskyldu, þá var útkoman ætíð sú að sá einstaklingur mundi endurheimta sæmd sína annaðhvort á alþingi eða með hefnd, þ.e. að vegaa þann sem vó að sæmdinni.
Sá sem hafði góða sæmd var líka hlaðinn öðrum góðum gildum og hlutum, t.a.m. drengskapur, ráðagóður, vígafimur, auðugur, auk þess hafa framkvæmt verðuga hluti, einsog að fara í víking (utanlandsferðir), hitt nafntogaða menn, konunga, jarla, bjargað einstaklingi og þar af leiðandi ætt frá ævarandi skömm og óvirðingu, með því til dæmis að verja eða sækja mál þeirra til alþingis. Dæmi um einstaklinga með mikla sæmd og virðingu eru til dæmis Gunnar Hámundarsson (vígafimur, utanlandsferðir, auðugur o.fl.), Njáll Þorgeirsson (ráðagóður, auðugur), þeir sem eru með litla sæmd en ágæta virðingu, Hrafnkell Freysgoði og Mörður Valgarðsson. En Mörður fyrirgerir sæmdina fyrir skjótum gróða (V.Ó. 1993: 70-71).
Virðing og sæmd
Virðing, að hafa virðingu einhvers, að vera virtur, þýðir í raun að hafa gott álit, vel liðinn, vinsæll. Virðing virðist vera orð sem á að vera það vel inngreypt í hugum landsmanna að enga útskýringu þarfnast. Þess til sönnunar bendi ég á Íslensku orðabókinna og orðsifjabókina, en þar er enginn greinargóð útskýring á því hvað virðing er, hvað það þýðir, annað en “að virða”, “sæmd” og “heiður”. Finnst mér það miður, því til eru afar góðar erlendar orðabækur, t.d. Webster´s Unabridged Dictionary of the English Language, sem nær ætíð hafa greinargóðar og skýrar útskýringar á hverju orði sem maður flettir upp. En ef ég miða við bæði íslenska og erlendar orðabækur þá virðist virðing, sæmd og heiður hið eitt og hið sama. Eða hvað?
Það þarf ekki að vera. Sæmd og virðing er kannski tvær hliðar á sama pening. Eins og kemur fram í Laxdælu þegar Ólafur afþakkar boð Mýrkjartans um land og konu, því hann “kvað betra vera að fá skjóta sæmd en langa svívirðing” frá sonum sínum. Sæmdin í þessu dæmi gæti þýtt að hann geti ekki haft það á samviskunni að synir hans munu hata hann ef hann mundi yfirgefa fjölskylduna, það gæti þess vegna leitt til hefndar, að sú athöfn að setjast að á Írlandi gæti vegið að sæmd ættarinnar, og það sem hann mundi fyrirgera ætt sína, þá munu synir hans verða ættarhöfuðin og ef til vill drepa hann ef tækifæri gefst. Hermann Pálson komst svo að orði: “…lítillæti [er] siðferðileg afstaða manns, en svívirðing er lítillækkun, sem maðurinn verður að þola af gerðum annarra.” (H.P. 1966:46).
Í stuttu máli sagt þá er virðing gott mat eða álit annarra manna, en sæmd er mælikvarði eða viðmiðun á rétta eða ranga breytni einstaklings og ættar. Talað er um mismikið “magn” af sæmd fyrir athöfn, atferli eða atvik – “fékk sæmd fyrir”, “fékk hann góða sæmd fyrir…”, “fékk hann mikla sæmd fyrir…”, “fékk hann litla sæmd fyrir”, “fékk hann enga sæmd fyrir” o.s.frv. Sæmd er réttlætiskennd og samviska í senn.
“Betra er að deyja með sæmd en lifa í ósæmd” á ekki alltaf við, og gæti verið að sú skilgreining á sæmd er einstaklingsbundinn eftir höfundum, það kemur einna best í ljós Hrafnkels sögu Freysgoða, þegar Hrafnkell fær val milli líf og útskúfun frá sveitinni sinni eða dauða (H.P. 1966:39). En máski má það vera að þessi setning “…að deyja með sæmd…” er ofmetin, rétt einsog örlög eru ofmetin (H.P 1966:32). Frekar má telja að lífið hafi verið þess virði að lifa því til hins ýtrasta og ef maður getur sloppið með skrekkin sama hversu glæpurinn er alvarlegur, þá kýs maður lífið, auðvitað. Þó að tilfinningar höfðu verið sterkar á þessum tíma, þá hlýtur nú skynsemin að vega meira.
Þessi tvö hugtök gera grein fyrir hvar í metorðastiga samfélagsins þú ert staddur. Vel metinn eða illa liðinn. Ef virðing er gott álit, svívirðing vont álit, þá er sæmd orða, heiðursorða ef svo má segja. Að vera með góða sæmd þýðir einfaldlega að þú sért traustsins verður. Ef þú ert með mikla virðingu, þá ertu einfaldlega vel metinn í samfélaginu En geturðu verið virtur en ekki með neina sæmd? Já.
Virðing, að hafa virðingu einhvers, að vera virtur, þýðir í raun að hafa gott álit, vel liðinn, vinsæll. Virðing virðist vera orð sem á að vera það vel inngreypt í hugum landsmanna að enga útskýringu þarfnast. Þess til sönnunar bendi ég á Íslensku orðabókinna og orðsifjabókina, en þar er enginn greinargóð útskýring á því hvað virðing er, hvað það þýðir, annað en “að virða”, “sæmd” og “heiður”. Finnst mér það miður, því til eru afar góðar erlendar orðabækur, t.d. Webster´s Unabridged Dictionary of the English Language, sem nær ætíð hafa greinargóðar og skýrar útskýringar á hverju orði sem maður flettir upp. En ef ég miða við bæði íslenska og erlendar orðabækur þá virðist virðing, sæmd og heiður hið eitt og hið sama. Eða hvað?
Það þarf ekki að vera. Sæmd og virðing er kannski tvær hliðar á sama pening. Eins og kemur fram í Laxdælu þegar Ólafur afþakkar boð Mýrkjartans um land og konu, því hann “kvað betra vera að fá skjóta sæmd en langa svívirðing” frá sonum sínum. Sæmdin í þessu dæmi gæti þýtt að hann geti ekki haft það á samviskunni að synir hans munu hata hann ef hann mundi yfirgefa fjölskylduna, það gæti þess vegna leitt til hefndar, að sú athöfn að setjast að á Írlandi gæti vegið að sæmd ættarinnar, og það sem hann mundi fyrirgera ætt sína, þá munu synir hans verða ættarhöfuðin og ef til vill drepa hann ef tækifæri gefst. Hermann Pálson komst svo að orði: “…lítillæti [er] siðferðileg afstaða manns, en svívirðing er lítillækkun, sem maðurinn verður að þola af gerðum annarra.” (H.P. 1966:46).
Í stuttu máli sagt þá er virðing gott mat eða álit annarra manna, en sæmd er mælikvarði eða viðmiðun á rétta eða ranga breytni einstaklings og ættar. Talað er um mismikið “magn” af sæmd fyrir athöfn, atferli eða atvik – “fékk sæmd fyrir”, “fékk hann góða sæmd fyrir…”, “fékk hann mikla sæmd fyrir…”, “fékk hann litla sæmd fyrir”, “fékk hann enga sæmd fyrir” o.s.frv. Sæmd er réttlætiskennd og samviska í senn.
“Betra er að deyja með sæmd en lifa í ósæmd” á ekki alltaf við, og gæti verið að sú skilgreining á sæmd er einstaklingsbundinn eftir höfundum, það kemur einna best í ljós Hrafnkels sögu Freysgoða, þegar Hrafnkell fær val milli líf og útskúfun frá sveitinni sinni eða dauða (H.P. 1966:39). En máski má það vera að þessi setning “…að deyja með sæmd…” er ofmetin, rétt einsog örlög eru ofmetin (H.P 1966:32). Frekar má telja að lífið hafi verið þess virði að lifa því til hins ýtrasta og ef maður getur sloppið með skrekkin sama hversu glæpurinn er alvarlegur, þá kýs maður lífið, auðvitað. Þó að tilfinningar höfðu verið sterkar á þessum tíma, þá hlýtur nú skynsemin að vega meira.
Þessi tvö hugtök gera grein fyrir hvar í metorðastiga samfélagsins þú ert staddur. Vel metinn eða illa liðinn. Ef virðing er gott álit, svívirðing vont álit, þá er sæmd orða, heiðursorða ef svo má segja. Að vera með góða sæmd þýðir einfaldlega að þú sért traustsins verður. Ef þú ert með mikla virðingu, þá ertu einfaldlega vel metinn í samfélaginu En geturðu verið virtur en ekki með neina sæmd? Já.
Íslendinga sögur
Talað er um andstæður í Íslendingasögnum, þ.e. góður og vondur, vitur og heimskur, hugrekki og heigulsháttur. Við sjáum það á Gunnar og Njáli á móti Skammkatli og Otkatli, Hallgerði og Bergþóru svo einhverjir séu nefndir. Rauði þráðurinn í nær öllum Íslendinga sögum er virðing og sæmd, hefndir og sættir.
· Hrafnkels saga Freysgoða
Hrafnkelssaga er gott dæmi um mismunandi merkingar á þessum gildum. Hrafnkell Freysgoði hafði mikla virðingu frá sínum þingmönnum, en hafði litla sæmd, því Hrafnkell gat verið algjör ruddi í framkomu, en var útsjónarsamur. Eignaðist sér stórt land, verður auðugur, nær goðorði sínu með offorsi, en er samt góður við bónda og búendur, og er talin af öllum vera ágætis höfðingji. En þó bætir hann engum manni sem hann verður að bana, og er frekar hrokafullur maður.
Síðan höfum við bónda sem býr á landi Hrafnkels, er heitir Sámur en honum er lýst sem rólegur, yfirvegaður og góður maður. Vel liðinn af vinum og nágrönnum, virðist hafa enga virðingu en mikla sæmd. Þessi munur kemur leynt og ljóst fram þegar Sámur leitast eftir liðveislu á alþingi, en enginn höfðingji vill hjálpa honum, enda ómerkilegu sveitadurgur þarna á ferð, einnig þora þeir ekkert í Hrafnkel. Það er ekki fyrr en Sámur hittir þá Þjóstarssyni, sem hafa virðingu og sæmd, en sækjast eftir auknum hróðri, þ.e. meiri virðingu og sæmd. Besta leiðin til þess, að svo virðist, er að lítillækka annan goða.
Sámur og Þjóstarsynir svívirða síðan Hrafnkell með pyndingu snemma morguns, síðan úthýsa þeir honum úr Aðalbóli. Hann flytur um set með smá pening og vinnumenn, goðorðslaus og þ.a.l. virðingarlaus. En sex árum síðar kemur hann aftur, auðugur, virtur og með sæmd að svo virðist, tekur aftur það sem hann átti og gefur Sámi líf einsog Sámur gerði sex árum fyrr.
Hrafnkelsaga finnst mér sýna hvað best munin á virðingu og sæmd. Hrafnekll vegur Einar saklausan, en þarf ekkert að koma með skaðabætur, sú mikla virðing sem hann hefur, auk hrokans, lætur hann haga sér einsog hann sé ofar samþykktum lögum. Sámur aftur á móti er með sína sæmd, réttlætiskennd, einnig lögfróður og tekur upp málið fyrir Þorgeir. Sökum skort á virðingu þá fær hann engann til liðs við sig, útaf því að Hrafnkell er hærra settur í þjóðfélaginu en hann.
· Brennu-Njáls saga
Í Njálu kemur það ef til vill einna skýrast fram hvað sæmd er. Gunnar Hámundarsson tekur ekki vel í það hann sé ásakaður um að vera tepra, sýnir sómann sinn í því að honum finnst ekki gaman að drepa menn en finnst hann þurfi gera það af brýnni nauðsyn. En nær allt sem hann gerir eru honum til sæmdarauka. Hann fer út, verður ríkur, kemur heim, fær fallega konu, er vopnafimur, hraustur og drengur góður. Hann hefur allt til þess að fá mikla virðingu og góða sæmd.
Hann og Njáll, gera afar virðingavert tvíeyki sem sjá sómann sinn í því að halda friðinn á landinu. En því miður verða þeir óafvitandi leiksoppar í höndum sæmdar- og virðingalausra manna, sem gera allt í sínu valdi til að svívirða þá.
Niðurstaða
Einsog ég bendi á í upphafi þá eru mörg orð í Íslendingasögum hlaðinn vissum merkingum og það er ekkert skrifað sem ekki er meinað. En til að svara nokkrum spurningum sem komu hér í upphafi þá er sæmdin eftirsótt, en efnisleg gæði geta vegið á móti því auk auknu valdsumboði, ef svo má segja. Til að mynda frændur Gunnars sem vilja koma honum dyrir kattarnef svo að þeirra skítugu hendur geta seilst ofaní sjóðinn hans, bera um hann óhróður og lygar, Hrafnkell sem vegur mann saklausan í nafni Freys, en neitar að bæta skaðann, og telur sig óhættan gagnvart málssókn einhver ómerkilegs kotbónda. Að vega mann af óþörfu gat strítt gegn sæmdartilfinningunni, einsog þegar Gunnar viðurkennir tilgangsleysi þess að vega mann og annann. Auk þess getur virðing manns minnkað við það, eða aukist, en það fer eftir því hver er veginn. Má nefna þegar Njálssynir og Kári láta eggjast af orðum Marðar og vega Höskuld að óþörfu, sem hafði ófyrirsjáanlegar afleiðingar í för með sér.
Það er kannski ekki mikill munur á virðingu og sæmd, en það er, að ég tel, stigsmunur þar á. Með því meina ég að virðing er það mat, álit sem landsmenn hafa á þér, en sæmd er réttlætiskennd, álit sem einstaklingur hefur á rétta og ranga breytni.
Einnig hef ég takmarkaða kunnáttu um líf og venjur á miðöldum, og get þar af leiðandi ekki staðhæft um munin á virðingu og sæmd. Þetta er alls ekki tæmandi skýring, en þetta er kenning sem mætti athuga og greina betur.
Heimildir
Hermann Pálsson. 1966. Siðfræði Hrafnkels sögu. Heimskringla. Reykjavík.
Vésteinn Ólason. 1997. Samræður við söguöld. Heimskringla. Reykjavík.
Íslensk bókmenntasaga II. 1993. ritstjóri Vésteinn Ólason. Mál og menning. Reykjavík.
Íslensk orðabók. 1993. ritstjóri Árni Böðvarsson. Mál og menning. Reykjavík.
Talað er um andstæður í Íslendingasögnum, þ.e. góður og vondur, vitur og heimskur, hugrekki og heigulsháttur. Við sjáum það á Gunnar og Njáli á móti Skammkatli og Otkatli, Hallgerði og Bergþóru svo einhverjir séu nefndir. Rauði þráðurinn í nær öllum Íslendinga sögum er virðing og sæmd, hefndir og sættir.
· Hrafnkels saga Freysgoða
Hrafnkelssaga er gott dæmi um mismunandi merkingar á þessum gildum. Hrafnkell Freysgoði hafði mikla virðingu frá sínum þingmönnum, en hafði litla sæmd, því Hrafnkell gat verið algjör ruddi í framkomu, en var útsjónarsamur. Eignaðist sér stórt land, verður auðugur, nær goðorði sínu með offorsi, en er samt góður við bónda og búendur, og er talin af öllum vera ágætis höfðingji. En þó bætir hann engum manni sem hann verður að bana, og er frekar hrokafullur maður.
Síðan höfum við bónda sem býr á landi Hrafnkels, er heitir Sámur en honum er lýst sem rólegur, yfirvegaður og góður maður. Vel liðinn af vinum og nágrönnum, virðist hafa enga virðingu en mikla sæmd. Þessi munur kemur leynt og ljóst fram þegar Sámur leitast eftir liðveislu á alþingi, en enginn höfðingji vill hjálpa honum, enda ómerkilegu sveitadurgur þarna á ferð, einnig þora þeir ekkert í Hrafnkel. Það er ekki fyrr en Sámur hittir þá Þjóstarssyni, sem hafa virðingu og sæmd, en sækjast eftir auknum hróðri, þ.e. meiri virðingu og sæmd. Besta leiðin til þess, að svo virðist, er að lítillækka annan goða.
Sámur og Þjóstarsynir svívirða síðan Hrafnkell með pyndingu snemma morguns, síðan úthýsa þeir honum úr Aðalbóli. Hann flytur um set með smá pening og vinnumenn, goðorðslaus og þ.a.l. virðingarlaus. En sex árum síðar kemur hann aftur, auðugur, virtur og með sæmd að svo virðist, tekur aftur það sem hann átti og gefur Sámi líf einsog Sámur gerði sex árum fyrr.
Hrafnkelsaga finnst mér sýna hvað best munin á virðingu og sæmd. Hrafnekll vegur Einar saklausan, en þarf ekkert að koma með skaðabætur, sú mikla virðing sem hann hefur, auk hrokans, lætur hann haga sér einsog hann sé ofar samþykktum lögum. Sámur aftur á móti er með sína sæmd, réttlætiskennd, einnig lögfróður og tekur upp málið fyrir Þorgeir. Sökum skort á virðingu þá fær hann engann til liðs við sig, útaf því að Hrafnkell er hærra settur í þjóðfélaginu en hann.
· Brennu-Njáls saga
Í Njálu kemur það ef til vill einna skýrast fram hvað sæmd er. Gunnar Hámundarsson tekur ekki vel í það hann sé ásakaður um að vera tepra, sýnir sómann sinn í því að honum finnst ekki gaman að drepa menn en finnst hann þurfi gera það af brýnni nauðsyn. En nær allt sem hann gerir eru honum til sæmdarauka. Hann fer út, verður ríkur, kemur heim, fær fallega konu, er vopnafimur, hraustur og drengur góður. Hann hefur allt til þess að fá mikla virðingu og góða sæmd.
Hann og Njáll, gera afar virðingavert tvíeyki sem sjá sómann sinn í því að halda friðinn á landinu. En því miður verða þeir óafvitandi leiksoppar í höndum sæmdar- og virðingalausra manna, sem gera allt í sínu valdi til að svívirða þá.
Niðurstaða
Einsog ég bendi á í upphafi þá eru mörg orð í Íslendingasögum hlaðinn vissum merkingum og það er ekkert skrifað sem ekki er meinað. En til að svara nokkrum spurningum sem komu hér í upphafi þá er sæmdin eftirsótt, en efnisleg gæði geta vegið á móti því auk auknu valdsumboði, ef svo má segja. Til að mynda frændur Gunnars sem vilja koma honum dyrir kattarnef svo að þeirra skítugu hendur geta seilst ofaní sjóðinn hans, bera um hann óhróður og lygar, Hrafnkell sem vegur mann saklausan í nafni Freys, en neitar að bæta skaðann, og telur sig óhættan gagnvart málssókn einhver ómerkilegs kotbónda. Að vega mann af óþörfu gat strítt gegn sæmdartilfinningunni, einsog þegar Gunnar viðurkennir tilgangsleysi þess að vega mann og annann. Auk þess getur virðing manns minnkað við það, eða aukist, en það fer eftir því hver er veginn. Má nefna þegar Njálssynir og Kári láta eggjast af orðum Marðar og vega Höskuld að óþörfu, sem hafði ófyrirsjáanlegar afleiðingar í för með sér.
Það er kannski ekki mikill munur á virðingu og sæmd, en það er, að ég tel, stigsmunur þar á. Með því meina ég að virðing er það mat, álit sem landsmenn hafa á þér, en sæmd er réttlætiskennd, álit sem einstaklingur hefur á rétta og ranga breytni.
Einnig hef ég takmarkaða kunnáttu um líf og venjur á miðöldum, og get þar af leiðandi ekki staðhæft um munin á virðingu og sæmd. Þetta er alls ekki tæmandi skýring, en þetta er kenning sem mætti athuga og greina betur.
Heimildir
Hermann Pálsson. 1966. Siðfræði Hrafnkels sögu. Heimskringla. Reykjavík.
Vésteinn Ólason. 1997. Samræður við söguöld. Heimskringla. Reykjavík.
Íslensk bókmenntasaga II. 1993. ritstjóri Vésteinn Ólason. Mál og menning. Reykjavík.
Íslensk orðabók. 1993. ritstjóri Árni Böðvarsson. Mál og menning. Reykjavík.
